Mensen die veel selfies maken, zijn narcistisch of op zijn minst een beetje ijdel. Hoe vaker ik dit lees of hoor, hoe minder ik het geloof. De veronderstelling wordt vaak iets te makkelijk gedaan, iets te klakkeloos herhaald. Momenteel werk ik aan een essay over beelddragers en kom gaandeweg op het tegenovergestelde uit: selfies en narcisme hebben bitter weinig met elkaar te maken. Over die tekst misschien later meer. Nu wil ik het hebben over een onlangs verschenen essay van Wolfgang Ullrich. Het is uitgegeven in de reeks ’Digitale Bildkulturen’ van uitgeverij Wagenbach en heet dan ook Selfies.
Mensen die selfies afkeuren, schrijft Ullrich, vinden het problematisch dat anderen zich tot beeld verheffen, dit beeld vermeerderen en ook nog eens belang hechten aan het effect ervan. Deze vorm van narcisme zou niet zozeer verwijzen naar een sterk, maar eerder naar een zwak individu: iemand die zich afhankelijk maakt van de smaak en goedkeuring van anderen. En dat is een groot verschil met de zelfportretten van kunstenaars, die reflectie en zelfkennis tot uitdrukking brengen, vervolgen de critici niet zelden hun relaas.
Wat deze critici echter over het hoofd zien, betoogt Ullrich, is dat selfies bestaan uit poses. Ullrich verwijst naar socioloog Richard Sennett die een vergelijking trok tussen het maken van selfies en het rollenspel van met name de Franse burger uit de achttiende eeuw. Het rollenspel van deze burger kwam tot uiting in zijn manier van kleden, in beleefdheidsfrases, het op een voorgeschreven wijze tonen van emoties (‘allgemeine Erlebnismuster’) en het dragen van maskers. Niet zozeer het individu, maar het sociale leven kreeg op deze veelzijdige wijze gestalte. De burger betrad het openbare leven min of meer gemaskeerd, en gecodeerd.
Mensen die selfies maken betreden de openbare ruimte ook niet werkelijk, trekt Ullrich bovenstaande denklijn door. Ze representeren het private zonder het prijs te geven. Sterker nog: de enscenering van de selfie beschermt het private. Men beleeft iets in het echt (het origineel) en toont het tegelijkertijd als gestileerde reproductie op het net. Selfies fungeren aldus als een perfecte façade van het privédomein.
Maar een selfie is triviaal, en banaal, zeggen de critici nog. Ullrich is het er niet mee eens. Wie dat beweert, schrijft hij, zit nog altijd gevangen in de door Sennett geanalyseerde ‘Logica der Modernen’. Deze gaat er vanuit dat het innerlijk het meest wezenlijke is, en het uiterlijk (het oppervlak) een secundaire status heeft. Zelfontwikkeling wordt dan als een louter private aangelegenheid beschouwd, en niet als een publieke.
Trouwens, misschien is iemand die nooit een selfie plaatst wel een narcist. Want een echte narcist concentreert zich op de authenticiteit van zijn gevoelens en is uiteindelijk weinig expressief, zegt Sennett,. De narcist ziet zichzelf als te ‘kostbaar’ om een selfie met anderen te delen, vervolgt de Britse kunsthistoricus Brian Droitcour. Iemand die daarentegen veel selfies plaatst, begeeft zich in verschillende rollen, en wil op die manier de anderen bereiken, concludeert Ullrich.
Tenslotte. De selfie is een globaal fenomeen, zij gaat de hele wereld rond. Selfies floreren zelfs in landen waar het openbare leven aan banden is gelegd, zoals in de islamitische landen. Ook dit laat zien dat een selfie weinig te maken heeft met het prijsgeven van het private en intieme, schrijft Ullrich. Sterker nog: het is een bij uitstek Westerse insteek om van selfies iets authentieks en individueels te verwachten.
Ullrich heeft in zijn essay een interessante draai gemaakt: van het individuele naar het sociale aspect van het selfie-fenomeen. Hij leest de beelden anders dan wij gewoon zijn te doen.
Zelf maak ik weinig selfies. Maar voor de gelegenheid heb ik er toch eentje uitgezocht. Ik heb hem tussen de andere beelden bij deze tekst geplaatst. Tussen de vrouw met nikab. Tussen selfies van mannen die selfies makende vrouwen hilarisch becommentariëren door als man een soortgelijke pose aan te nemen (Bros Being Basic). En tussen een selfie van een meisje dat een selfie maakt van haar gezicht op een televisiescherm, waar een kleine camera boven hangt. Allemaal beelden die gaan over het lezen van beelden. Want daar gaan selfies ook, ach welnee, daar gaan ze voornámelijk over.
Beeld en proza 